Radnički – Građanski, večiti derbi srpske politike i kinematografije

Seriju "Više od igre" Slobodana Stojanovića možemo smatrati svojevrsnim prototipom najuspešnijih srpskih televizijskih serija s kraja prve i s početka druge decenije 21. veka. Kada je nastala 1976. godine, ova serija je nesumnjivo posedovala čitav niz atributa koji su je izdvajali i već tada učinili kultnom, rado gledanom i repriziranom.

Uostalom, nekih dvadeset godina kasnije, ona je premontirana u formu celovečernjeg filma i prikazana na filmskom festivalu u Herceg Novom. Prebacivanjem iz devetočasovne u dvočasvnu formu, izgubila je mnogo u estetskom pogledu ali joj čitavih dvadeset godina starosti nisu smetali da zabavi publiku iznova na Kanli Kuli.

Ako bismo podelili seriju "Više od igre" na slojeve, u njoj možemo prepoznati dva segmenta. Jedan je nostalgična rekonstrukcija života u srpskoj varošici krajem tridesetih i početkom četrdesetih. Drugi sloj je međutim savremena reinterpretacija tog perioda u kojoj se unutar tog nostalgičnog miljea ističe motiv radničke borbe, socijalističke revolucije i proliferacije ideologije koja je u vreme emitovanja serije bila dominantna.

Međutim, Više od igre nije klasičan primer promocije jedne ideologije, i u tome je njen prvi faktor subverzinosti. Naime, svaka ideologija gradi svoj narativ na ideji Pada i ponovnog uspona kroz preuzimanje određenog pogleda na svet. Stojanovićev predložak ne krije društvene kontradikcije prisutne u Kraljevini Jugoslaviji ali isto tako tadašnje društvo ne prikazuje plakatski, čak naprotiv, vrlo nostalgično predstavlja snove i stremljenja pojedinih žitelja Gradine koji će se 1945. naći na poraženoj strani.

Izmišljena srpska varošica Gradina postaje poprište jedne šire, gotovo arhetipske društvene hronike, i kroz neopterećenost istorijom postepeno postaje istinitija od mnogih istinitih priča.

Rat je počeo na fudbalskom terenu

Rivalitet Radničkog i Građanskog, kao levičarskog i kapitalističkog kluba, u tom periodu jeste delovao arhaično, ali to ne znači da nije reflektovao postepeno političko grupisanje koje se dešavalo oko klubova u tadašnjoj SFRJ što će već nekih petnaest godina kasnije dovesti do teze da je rat počeo na Maksimiru, tokom masovne tuče na utakmici Dinama i Zvezde. Tako u filmu Više od igre, oružani otpor ako ne počinje a ono se baš rasplamsava na fudbalskoj utakmici gde partizani vrše svoju ključnu diverziju.

Pitanje sporta u vreme okupacije, svojevrsna je terra incognita u današnjoj Evropi. Imamo čitav niz filmova o fudbalskim utakmicama zarobljenika ili lokalnih igrača protiv nemačkih vojnika ili momčadi. To je otišlo toliko daleko da danas Rusi, Ukrajinci, Mađari i Makedonci imaju film sa maltene istim zapletom gde su domaći igrali protiv okupatora a ulog je bila glava.

Naša kinematografija se toga slabo doticala, između ostalog i zato što su neke od najvećih posleratnih fudbalskih zvezda stekle ime igrajući za vreme okupacije, ne samo na teritoriji okupirane Srbije već naročito u NDH koja je imala i svoj nacionalni tim.

U tom pogledu zanimljiv je slučaj Kreša Golika i njegovog filma "Plavi 9" u kome se pojavljuje lik Fabrisa, veterana, vedete i profesionalca. Ako u ovom filmu iz 1950. Fabris slovi za veterana, biće da je svoje ime gradio u NDH, ili negde u okupiranoj Evropi. To se kod Golika nigde ne razrađuje ali ta primisao ostaje.

Međutim, u toj distinkciji amatera i profesionalaca na fudbalskom terenu, kao najznačajniji lik izgrađen u našoj dramskoj produkciji ostaje lik Becića kog tumači Voja Brajović. Becić je već po prezimenu jasna aluzija na Ivicu Beka najcenjenijeg jugoslovenskog internacionalca tog vremena. Brajovićeva interpretacija Becića je toliko ostala zapažena, da je sam Ivica Bek kao istorijska ličnost u filmu i seriji Montevideo više rekonstruisan po Stojanovićevom liku nego po istorijskim izvorima. Štaviše i Ivan Zekić koji igra Beka više liči na elegantnog Brajovića nego na stamenog Beka.

U tom smislu, čitava dinamika odnosa među karakterima unutar Montevidea, u tom fudbalskom segmentu izgrađena je na Stojanovićevoj mustri. Imamo dva rivalska kluba BSK i Jugoslaviju. U tome svemu imamo lik komuniste Milutina Ivkovića koji jasno boji identitet svog kluba a u drugom filmu uvodimo i lik Ivice Beka koji je kao internacionalac u početku autsajder ali se kasnije ispostavlja kao lojalan član tima kada prođe period inicijalnih mačo nadmetanja.

Samo dve godine posle serije "Više od igre", izašao je film "Trener" Puriše Đorđevića u kome se na apsurdan način dekonstruisao tada već sveprisutni upliv novca u fudbal. Otud sa razlogom možemo pretpostaviti da je Stojanovićeva serija bila sasvim jasna apoteoza sprege društva i sporta, lokalne sredine i fudbala, i pokušaj da se ovom sportu koji je najvažnija sporedna stvar na svetu i više od igre, iznova dodeli jasna socijalna uloga.

Otud je u seriji do te mere istaknuta podela na profesionalce i amatere i najavljena promena paradigme, prelazak iz perioda kada je sirotinja igrala fudbal za bogataše u gledalištu u period kada su bogataši na terenu a sirotinja na tribinama. Montevideo se oslanja na taj vrednosni sistem ali ga plasira pred publiku u još radikalnijim društvenim okolnostima, kada je fudbal duboko kriminalizovan i nije više ni na jednom nivou pozitivan društveni agens kod nas.

Otud, Montevideo pokušava da idealizuje svet predratnog fudbala, akcentuje činjenicu da su doktor Andrejević ili Kosta Hadži bili ugledni građani mimo svog angažmana u svojstvu sportskih radnika i da pokaže kako je ovaj sport ranije zaista imao svoje heroje. Pomičući se od istorijskih podataka o Beogradu ili Montevideu svog vremena, približava se izmišljenoj Stojanovićevoj Gradini koja u međuvremenu poprima svojstva Izgubljenog raja.

Stojanovićev potpis međutim stoji i na jednom filmu koji je žestoko kritikovao i demistifikovao poziciju sportskih i to baš fudbalskih heroja. U "Erogenoj zoni" Dejana Karaklajića iz 1981. godine pojavljuje se lik Pere Zveri kog igra Velimir Bata Živojinović. Pera Zver je bivši fudbaler koji je kapitalizovao svoju reputaciju sa terena i sada je koristi kako bi sredio zaposlenje svom introvertnom i nesnalažljivom sinu.

"Erogena zona" je jedan od najzanimljivijih filmova beogradske škole (sa bitnim autorskim uplivom praške) na temu konzumerizma i nepotizma koji su na kraju i razorili društvo, i slično seriji Više od igre, doduše u drugom ključu stoji kao bitna slika vremena u kom je nastao i o kom govori.

U izvesnom smislu, možemo reći da je prilikom nastanka Montevidea, autorima bila draža serija "Više od igre" nego sama istorija na kojoj su bazirali film, odnosno da je Stojanovićeva serija poslužila kao inspiracija ne samo u domenu atmosfere već i dramaturške mustre. Isto važi za Stojanovićev moćni imaginarij koji je preuzeo mesto činjenica i proglašen je za umetničku istinu tog doba.

"Više od igre" kao temelj savremene televizije

Kao najdirektniji naslednik serije "Više od igre" prosto se nameće serija Montevideo, i to ne isključivo po onom najvidljivijem elementu a to je fudbal. I u svojim građanskim segmentima, u scenama koje prikazuju širi društveni kontekst i polarizaciju Beograđana oko podrške klubovima BSK i Jugoslavija, Bjelogrlić preuzima neke od Stojanovićevih strategija nostalgije.

Ponovo su njegovi junaci nežni sanjari, predstavnici sveta koga više nema, ljudi koji se bave starim zanatima, upitani nad modernizacijskim procesima. Kao što je u Gradini bitna tema elektrifikacije i hidrocentrale (koja je u "Više od igre" tretirana ako preduzetnička inicijativa a ne kao državni modenizacijski projekat kao u komunizmu, čime se bavila i posleratna kinematografija) tako i na Čuburi u Montevideu imamo scene uvođenja gradskog autobusa i telefonske veze.

Reditelj serije "Više od igre" Zdravko Šotra krajem devihaljidih takođe odlučuje da se vrati ovom nostalgičnom štimungu u svojim ekranizacijama romana Mir Jam. Međutim, vrlo je zanimljivo da u njegovim serijama zapravo nema uticaja Stojanovićevog rukopisa, pa čak ni onog nicijalnog oživljavanja interesovanja za Mir Jam koje je pokrenuo Borisal Mihailović-Mihiz početkom sedamdesetih godina prošlog veka.

Naime, Mihizov tretman Mir Jam je bio parodičan i on se kasnije prelio u tlevizijski rad Biljane Maksić i Miloša Radovića. Međutim, Šotra ostaje odan njeniom melodramskom ekscesu i obrađuje ovaj sadržaj vrlo seriozno. Međutim, priliku da govori o epohi ne koristi nimalo. Gledanjem Šotrinih serija, teško je utvrditi da se u tom društvu dešava išta drugo izuzev događaja bitnih za ljubavne i porodične zaplete njegove priče pa je ponekad čak i teško razlučiti da li je reč o dvadesetim ili o tridesetim godinama.

Stojanovićeva serija je međutim vrlo precizno situirana u četiri godine pre rata i period okupacije sa vrlo jasnim naznakama svih društvenih procesa mimo onoga što je osnovni zaplet. U Montevideu, naročito u formi serije, kroz uvodne scene u kojima se junaci susreću u bioskopu, epizode bivaju obojene informacijama iz filmskih žurnala, a sveukupnost prošlosti se preliva i u živote junaka.

No, u idejom pogledu, Montevideo ne da nema substitut za jasan levičarski naboj Stojanovićeve serije, već štaviše gotovo da potpuno ignoriše donošenje bilo kakvog zaključka. Dok je "Više od igre" serija koja završava optimistično, uprkos žrtvama koje su podneli junaci, Montevideo se završava komemorativno uprkos vitalnosti svojih junaka i njihovom uspehu. Razlog za to je verovatno u tome što je hepiend serije "Više od igre" bio tretiran kao još jedan temelja opšteg socijalističkog hepienda prema kom se kreće čitavo društvo, dok Montevideo prikazuje period vrline, odanosti i entuzijazma koji su neponovljivi, pa samim tim deluju elegično. U tom vrednosnom, odnosno idejnom pogledu prepoznajemo osnovnu razliku između "Više od igre" i Montevidea.

Serija "Senke nad Balkanom", koja je proizašla iz Montevidea, u određenoj relaciji može da se posmatra kao korak dalje u odnosu na Stojanovića. Ako je Montevideo bio potpuna rekonstrukcija njene atmosfere, onda su "Senke nad Balkanom" njeno naličje, sa akcentom na korozivnost predratnog društva. Međutim, svako naličje postoji samo u odnosu na lice, pa su tako "Senke nad Balkanom" refleksija u odnosu na "Više od igre".

Snaga serije "Više od igre" i njena relevannost danas samo je prividno tematske prirode. To što Montevideo sa njom deli osnovnu postavku a to je da kroz fudbal govori o društvu, samo maskira činjenicu da je Stojanovićeva drmataurška postavka odolela zubu vremena, i da ona ne samo po svojoj zaostavštini u domenu popularne kulture već i po nekim strukturalnim rešenjima ima značajnu ulogu u savremenoj srpskoj televiziji.