Čudesni zvuci odjekuju vremenom i prostorom

Džuboks iz prošlosti

Većina od četrdesetak eksponata u Zbirci muzičkih instrumenata Muzeja nauke i tehnike dobijena je na poklon. Muzički automat orkestrion (Klepetař Prague) koji je kao poklon Radio-televizije Beograd u Muzej stigao 1990. godine, posebno je vredan predmet.

Orkestrioni, starinske verzije džuboksa, često veličine velikog ormara, bili su veoma omiljeni i rasprostranjeni u 19. veku, a počeli su da se proizvode još u 18. veku. Obično su se nalazili na mestima na kojima se okupljalo mnogo ljudi ‒ na klizalištima, železničkim stanicama i kafanama. Na velikim valjcima nalazilo se od tri do šest melodija, ali veličina nosača zvuka nije bila proporcionalna dužini melodije pa su najveći valjci nosili kompozicije ne duže od dva minuta.

Taj muzički kabinet proizvela je radionica „Klepetarž" u Pragu, oko 1860. godine. U Evropi postoji još samo jedan automat izrađen u toj radionici, i to nešto mlađi. Izuzetne izrade, napravljen je od drveta u stilu alt deutsch, obložen hrastovim furnirom, ukrašen duborezom na vratima i stubovima u obliku floralnih motiva i ima dva valjka sa muzičkim zapisom.

U unutrašnjosti te muzičke kutije, pored muzičkog zapisa na velikom valjku i sistema poluga, nalazi se više instrumenata ‒ mehanizam klavira sa rezonantnom pločom, klavijaturnim ramom, mehanizmom čekića, žica i čivija, doboš, mali bubanj, triangl i činele! Muzički mehanizam se pokretao ubacivanjem novčića, a funkcionisao je zahvaljujući kontrategu težine oko 60 kilograma na poleđini automata koji je pokretao valjak sa muzičkim zapisom.

Kutija puna muzike

U istoriji muzičkih instrumenata značajno mesto ima kraj 18. veka, kada su se pojavile muzičke kutije. Njihov zvuk se proizvodio okretanjem nazubljenih valjaka po kojima je prelazio metalni češalj. Melodije su bile veoma kratke. Valjci su mogli da se izmene, ali su bili skupi, pa se stotinak godina kasnije pojavljuju prve metalne perforirane ploče kao novi nosači zvuka.

Muzičke kutije su doživele pravi procvat i ušle u domove manje imućnih slojeva društva, a najčuveniji proizvođači muzičkih automata radili su u Švajcarskoj, Nemačkoj, Češkoj, Austriji, Italiji i Americi. Za te, ponekad posebno ukrašene zvučne kutije, stvarali su mnogi čuveni kompozitori, među njima Bah i Betoven.

Glavni nedostatak automata ‒ nisu mogli da proizvedu zvuk sličan ljudskom glasu ‒ prevazišli su gramofoni. Sa njihovom pojavom, muzičke kutije su se preselile na tavane i u podrume, a one srećnije, kako ističu stručnjaci, u muzeje.

Jedna od tih srećnih nalazi se u Muzeju nauke i tehnike. Muzička kutija Symphonion, poklon Gordane Vojvodić, izrađena je u Lajpcigu u Nemačkoj, krajem 19. veka. U drvenoj kutiji nalazi se mehanizam koji proizvodi zvuk prelaskom metalne igle po mesinganom perforiranom disku. 

Pokreće se mehanički, okretanjem ručice i ima 14 diskova sa različitim melodijama, a sa unutrašnje strane poklopca ukrašena je slikom ljupkog pejzaža sa patuljcima.

U životu i u filmu

Pedesetih godina prošlog veka, ljubitelji filma bili su očarani britanskim film-noarom „Treći čovek". Numera „Hari Lajm tema", koju je na citri izvodio virtuoz, bečki umetnik Anton Karas, autor muzike za taj film, te 1949. obišla je svet. Tako je citra, do tada poznata tek u regionalnim okvirima, postala međunarodno priznata.

Taj kordofoni trzalački instrument koji karakteriše mek vibrato melodijskih tonova, razvijen je u drugoj polovini 18. veka i bio je naročito popularan u Tirolu i Bavarskoj.
Citra koja se čuva u Muzeju nauke i tehnike izrađena je dvadesetih godina prošlog veka od drveta, sa metalnim žicama i ukrasom u formi floralnih motiva od sedefa.

Istorijski podaci ukazuju da je njen darodavac, ali i vlasnik i korisnik Nikola Vlček kao sedamnaestogodišnjak emigrirao iz Rusije za vreme Oktobarske revolucije, 1917. godine. Na prvom zasedanju AVNOJ-a bio je dirigent hora, a onda je posle završene muzičke škole „Mokranjac" postao profesor i značajan učesnik u muzičkom životu Beograda!

Još jednom, putovanje kroz vreme i prostor, ovoga puta na talasima muzike, podseća na lepotu, stvaralaštvo, jedinstvo i sveopštu povezanost.