Kosmopolitski duh i vatreni patriotizam Stojana Novakovića

Stojan Novaković je upisan u srpskoj istoriografiji kao jedan od vodećih predstavnika srpske naučne, prosvetne i kulturne elite. Povodom obeležavanja 175 godina od rođenja ovog istaknutog erudite i patriote, Srpska akademija nauka i umetnosti je u saradnji sa Arhivom Srbije organizovala naučni skup i priredila izložbu „Stojan Novaković i njegovo doba". Tim povodom razgovarali smo sa autorima izložbe ‒ akademikom Mihailom Vojvodićem i Aleksandrom Markovićem iz Arhiva Srbije.

Posvećeni istraživač

Kažu da pero i knjigu nikad nije napuštao. Prvi zamah ka dugom istraživačkom putu i uspešnoj karijeri dao mu je profesor Stojan Bošković iz rodnog Šapca, koji je nagovorio Stojanovog oca da pozajmi novac i pošalje sina u Beograd na dalje školovanje. Svakako da je i Đura Daničić, kao profesor i prijatelj, imao ogroman uticaj na njegov celokupan naučni život, pa čak i na promenu imena Kosta u Stojan.

Veliki broj Novakovićevih studija odnosio se na istorijsku tematiku; zahvaljujući znanju iz opštih i filoloških studija, mogao je da prati zbivanja u evropskoj istoriografiji. Bio je odličan poznavalac dela Leopolda Rankea, Fransoa Gizoa i dr. Sve do kraja 19. veka Novaković se uglavnom interesovao za istoriju srpskog srednjeg veka. Pronicljivo je sagledavao složenu problematiku na polju istorijske geografije. Bavio se odnosom između usmene narodne istorije i kritičkog ispitivanja istorijskih činjenica. Objavljivao je putopise stranaca koji su pohodili Balkan i Srbiju, što predstavlja zanimljivo štivo za upoznavanje istorije, etnosa i duhovnih stremljenja toga doba. Novakovićevo angažovanje u politici i diplomatiji trajalo je neprekidno pet decenija.

Ispred svoga vremena

Akademik Mihailo Vojvodić, jedan od autora izložbe, napominje da je Stojan bio i ispred svoga vremena. Znamo da je pripadao generaciji srpske omladine koja je šezdesetih godina 19. veka, zadojena romantizmom, pokazala da će se boriti za isticanje najviših duhovnih vrednosti, da će biti nadahnuta prošlošću i angažovana u politici da bi oslobođenje srpskog naroda, započeto Prvim ustankom, dovela do kraja.
Kao naučnik, bio je tvorac filoloških i istoriografskih studija neprolaznih vrednosti. Kao političar bio je ličnost najvišeg integriteta, svoju partijsku pripadnost nikada nije stavljao iznad lojalnog obavljanja službe, ističe Vojvodić.

Uvaženi delegat i ponosni zastupnik srpskih interesa

Više puta ministar prosvete, bio je tvorac novih školskih zakona i inicijator prosvetnih reformi; stekao je velike zasluge u otvaranju osnovnih i srednjih škola najviših obrazovnih mogućnosti. 

Kao diplomatski predstavnik Srbije u Carigradu, Parizu i Petrogradu, bio je jedan od najvatrenijih zastupnika opštih srpskih interesa. Bio je i uvaženi delegat Srbije na međunarodnim konferencijama. Pored toga, bio je i član Srpskog učenog društva, potom Srpske kraljevske akademije, napokon i njen predsednik, član više inostranih akademija nauka i filoloških društava, aktivni ili počasni član raznih udruženja, redakcija časopisa i predsednik Srpske književne zadruge od njenog osnivanja. Jedno vreme bio je i profesor na Velikoj školi, upravnik Narodnog muzeja i Narodne biblioteke.

Izložba bogata eksponatima

Na izložbi su predstavljeni brojni eksponati doneti iz Akademije nauka i umetnosti, Arhiva Srbije, Međuopštinskog arhiva u Šapcu, Muzeja grada Beograda, Narodnog muzeja u Šapcu i Istorijskog muzeja Srbije, a posetioci će moći da ih vide do početka marta 2018. godine.
Podeljena u nekoliko segmenata, izložba pruža mogućnost da se preko fotografija, dokumenata, ličnih prepiski sa poznatim javnim ličnostima Srbije i šire, knjiga i drugih artefakata upoznamo sa nadahnućima, naučnim stavovima i duhovnim stremljenjima Stojana Novakovića.

Aleksandar Marković iz Arhiva Srbije objašnjava da se pisana zaostavština Stojana Novakovića čuva kao lični fond u Arhivu Srbije. Ta građa je 1980. god. otkupljena od porodice. Sadrži 23 arhivske kutije u kojima se nalazi 2.929 arhivskih predmeta.
Među njima se, kako Marković ističe, mogu videti lična dokumenta, odlikovanja, članstva u akademijama nauka i naučnim udruženjima. Uz dela koja je pisao, tu su i kritike, dokumenti povezani sa kulturnom delatnošću, razna ministarska i poslanička angažovanja, kao i prepiske sa tadašnjim javnim ličnostima iz naučnih, političkih i kulturnih krugova.