Jan Evangelista Purkinje

Jan Evangelista Purkinje je rođen u živopisnom češkom mestašcu Libohovice. Studije medicine završio je na Karlovom univerzitetu u Pragu, gde je nedugo zatim postao i profesor fiziologije. U svojoj doktorskoj disertaciji iz oblasti proučavanja čula vida, Purkinje je detaljno opisao i objasnio pojavu da pri oskudnoj svetlosti crvene predmete opažamo kao znatno bleđe od plavih predmeta istog stepena osvetljenosti. Ovo se danas naziva Purkinjeov efekat. Objavljivanje tog otkrića u delu pod naslovom Beobachtungen und Versuche zur Physiologie der Sinne danas se smatra jednim od ključnih koraka u rađanju eksperimentalne psihologije. Reč je o disciplini koja nastoji da objedini saznanja o psihološkim procesima, kao što je u ovom slučaju opažanje boja, sa odgovarajućom fiziološkom ‒ dakle, fizičkom i biološkom ‒ osnovom.

Godine 1839, u okviru Univerziteta Breslau, u tadašnjoj Pruskoj (danas se ovaj grad naziva Vroclav i nalazi se u Poljskoj), Purkinje osniva prvo odeljenje za fiziologiju koje je postojalo igde u svetu. Tri godine kasnije, u sklopu ovog odeljenja počinje da radi i prva zvanična fiziološka laboratorija. Tu je Purkinje istraživao mnogobrojne fiziološke aspekte opažanja posredstvom čula vida, koristeći originalnu eksperimentalnu metodologiju koja je, između ostalog, podrazumevala električnu stimulaciju i pritisak na očnu jabučicu, kontrolisano menjanje žiže osvetljenja, precizno merenje pokreta očiju i pažljivo praćenje i beleženje promena jačine svetlosti.

U oblasti histologije, ili nauke o tkivima, Purkinje je prvi koristio instrument zvani mikrotom radi dobijanja veoma tankih isečaka tkiva. On je takođe uveo u histologiju primenu koncentrovane sirćetne kiseline, kalijum-bihromata i kanada-balsama u pripremi preparata za mikroskopsku analizu. Među mnogobrojnim detaljima građe i funkcije ljudskog tela na mikroskopskom nivou koje je opisao Purkinje, ističu se dva velika otkrića koja su proslavila njegovo ime. Prvo se odnosi na krupne, upadljive nervne ćelije sa mnogobrojnim produžecima koje se mogu videti u kori malog mozga ‒ Purkinjeove ćelije ‒ a drugo na specijalizovana vlakna koja prolaze kroz srčani mišić, provodeći električne impulse čiji je važan zadatak da određuju i održavaju srčani ritam ‒ Purkinjeova vlakna.

Usvojivši među prvima upotrebu nove vrste mikroskopa ‒ kompozitnog mikroskopa ‒ Purkinje je otkrio i opisao znojne žlezde u koži i germinativne vezikule u kojima se razvijaju polne ćelije. Purkinjeova zapažanja o mikroskopskoj strukturi različitih tkiva ljudskog tela i o glavnim etapama procesa reprodukcije ugrađena su u temelje savremene ćelijske biologije.
Purkinje je takođe bio jedan od najranijih zagovornika upotrebe otisaka prstiju radi pouzdane identifikacije osoba. U oblasti farmakologije, opisao je delovanje kamfora, opijuma, velebilja i terpentina na organizam. Od njega su potekla i dva termina koji se danas svakodnevno koriste u medicini: plazma ‒ naziv za tečni deo krvi koji preostaje nakon taloženja krvnih ćelija; i protoplazma ‒ uopšteni naziv za supstancu koja ispunjava embrion u najranijem stadijumu razvića.

Od vremena kada je živeo i radio Purkinje, deli nas više od dva veka ‒ a to je upravo period u kojem je savremena medicina prodrla veoma duboko u razumevanje bioloških struktura i procesa na kojima počivaju skladno funkcionisanje i homeostaza ‒ održavanje stabilnog stanja ‒ a time i naše zdravlje i život. No svi koji se danas opredele da pođu putem medicine ili bioloških nauka, u potrazi za saznanjima koja će olakšati, poboljšati i oplemeniti ljudsku egzistenciju, dok budu listali udžbenike, već na prvim godinama studija i dalje će neretko imati priliku da se susretnu sa imenom i zaveštanjem Jana Evangeliste Purkinjea.