Teodor Metohit – živa biblioteka Vizantije

Po dinastiji na prestolu, ta epoha neretko se naziva i „renesansom Paleologa". Među istaknutim ličnostima koje su doprinele dostignućima i posebnom duhu tog vremena, počasno mesto pripada državniku, diplomati, književniku, filozofu, matematičaru i astronomu po imenu Teodor Metohit.

Teodor Metohit je rođen u Carigradu 1270. godine, nedugo po obnovi Vizantijskog carstva, kada je njegova prestonica, nakon više od pola veka, oslobođena latinske okupacije. Teodorov otac, ugledni teolog Georgije Metohit, dopao je carske nemilosti i proveo ostatak života u tamnici stoga što je pripadao poraženoj struji koja se zalagala za okončanje velike šizme unijom rimokatoličke i pravoslavne crkve, koja je formalno sklopljena na saboru u Lionu, čije odluke nikada nisu sprovedene u delo. Usled očeve sudbine, Teodor Metohit je proveo kraj detinjstva u Nikeji, u Maloj Aziji, gde je, uprkos svemu, stekao izvrsno obrazovanje, koje je mogao rano da pokaže. Tokom posete cara Andronika II Paleologa 1290/1291. godine, istakao se znanjem i rečitošću, smesta stekavši carsku naklonost i titulu logoteta stadâ. Tako je započeo brzi uspon ka visokim državnim položajima i počastima.

U isti mah, Teodor Metohit se postojano uspinjao lestvicom znanja i nauke. Svestrani duh koji ga je krasio podario mu je epitet polihistora. Njegov opus koji, nažalost, još uvek nije priređen i objavljen u celini, obuhvata osamnaest retoričkih spisa i sto dvadeset eseja koji se odnose na različite književne, istorijske i filozofske teme. Naročito se ističu komentari Aristotelovih rasprava o prirodi i tumačenja Platonovih dijaloga koja će imati značajan uticaj na potonju misao. Od značaja su bili i filološki tekstovi u kojima se zalagao za očuvanje izvornog, atičkog grčkog jezika, nasuprot latinskim i drugim uticajima, a znamenit je i istorijski spis koji upozorava na opasnost od turskih osvajanja. Poput Omara Hajama, Getea, Ruđera Boškovića i mnogih drugih svestranih mislilaca, Teodor Metohit nalazio je zadovoljstvo i u pisanju poezije, ostavivši za sobom dvadeset pesama u daktilnom heksametru.

Kao učenik uglednog matematičara Manojla Vrijenija, Teodor Metohit je u Vizantiji oživeo interesovanje za matematiku, koju je, po uzoru na Platona, smatrao jezikom prirode. Takođe je podstakao proučavanje klasičnih delâ Ptolomeja i njegovog geocentričnog sistema, koji je u to vreme bio bezrezervno prihvaćen kako na zapadu tako i na istoku. Kapitalni spis Teodora Metohita „Elementi astronomije" sadrži sistematizovana razjašnjenja, mnoge poboljšane proračune i svedočanstva o živim kontaktima sa persijskim i arapskim autorima. Poput potonjih, Teodor je bio svestan da se važeći julijanski kalendar nije savršeno poklapao sa sideralnom godinom, što je bilo uzrok postepenog pomeranja prolećne ravnodnevice, presudne za određivanje datuma Vaskrsa. Ovaj problem će idejno rešiti Teodorov učenik Nićifor Grigora, i sâm proslavljeni polihistor, više od dva veka pre reforme pape Grgura XIII. Teodor Metohit smatrao je astronomiju „najvažnijom od svih grana matematike" i zalagao se za jasno razgraničenje nauke o nebeskim telima od popularne apotelezmatike, tj. astrologije, koju je odbacivao kao praznoverje.

Zahvaljujući tom i drugim diplomatskim uspesima, Teodor Metohit se brzo uspinjao u carskoj službi, primivši zvanje mesazona (carevog ličnog savetnika), a zatim i velikog logoteta, i orodivši se sa carskim domom kroz brak sa Irinom Paleolog. Pored Srbije, odredišta diplomatskih misija Teodora Metohita bili su Kilikija, Kipar i Solun, gde će se jedan od pet sinova koje je imao, uz jednu kćer, kasnije istaći u burnom središtu sasvim drugačijeg poglavlja istorije.

Kao što često biva, iza postojanog uspona usledio je nagli pad. Kada je Andronika II Paleologa 1328. godine svrgao sa prestola njegov unuk Andronik III, veliki logotet podelio je sudbinu vasilevsa kom je čitavog života verno služio: izgubio je položaj i imovinu i bio prognan u Didimotiku. Nakon dvogodišnjeg izgnanstva, dopušteno mu je da se vrati u Carigrad i povuče u manastir Hora, gde je okončao svoje zemaljske dane kao monah Teolept. Tom manastiru, čiju crkvu i danas krasi njegov ktitorski portret u vidu veličanstvenog mozaika, Teodor Metohit zaveštao je svoju bogatu biblioteku, sakupljenu i održavanu sa najvećom pažnjom. Pokolenja koja dolaze teško da su mogla primiti prikladniji dar od čoveka koji je, rečima iz pohvalnog slova Nićifora Grigore, ostao zauvek upamćen kao „živa biblioteka".